فرش چل تکه یا کلاژ از طرح‌های پرطرفدار فرش است که هم به صورت دستباف و هم به صورت ماشینی بافت می‌شود. در این صفحه با مزایا، معایب و مراحل تولید آن آشنا می‌شویم.
فهرست مطالبی که می‌خوانید:
تاریخچه فرش چهل تکه
تاریخچه دقیق پیدایش فرش چهل تکه به طور دقیق مشخص نیست، اما می‌توان گفت این هنر از دیرباز در فرهنگ ایرانی وجود داشته است. زنان ایرانی با استفاده از تکه‌های پارچه‌های اضافی و کهنه، فرش‌هایی زیبا و کاربردی برای خانه‌های خود می‌بافتند. در گذشته، این فرش‌ها بیشتر جنبه کاربردی داشته و برای پوشش کف اتاق‌ها و جلوگیری از سرما استفاده می‌شدند. اما با گذشت زمان و تغییر سبک زندگی، فرش‌های چهل تکه به عنوان یک اثر هنری ارزشمند مورد توجه قرار گرفتند.
فرش چهل تکه یا کلاژ چیست؟
کلاژ یا کولاژ و به انگلیسی “Collage”در زبان فرانسوی به معنای کنار هم قرار دادن تکه‌های مختلف است و در هنر فرش‌بافی به معنای کنار هم قرار دادن و دوختن تکه‌های مختلف فرش‌های دستباف قدیمی برای ایجاد یک فرش جدید است. با توجه به اینکه فرش‌های دستباف نیز مانند فرش پازیریک از ارزش بسیار بالایی برخوردار هستند نباید دور انداخته شوند، به همین دلیل فرش دستبافی که پوسیده می‌شود را به جای اینکه دور بیاندازند قطعات مختلف آن را جدا و با قطعه‌های دیگر به می‌دوزند و در نتیجه یک فرش جدید با متراژ دلخواه تولید می‌شود که از ارزش مادی و معنوی بالایی برخوردار است.
به این نکته هم توجه کنیم که فرش چهل تکه به معنای این نیست که حتما از 40 تکه استفاده شده است با توجه به سایز قطعات فرش و متراژ موردنظر این تعداد ممکن است کمتر یا بیشتر باشد.
انواع فرش چهل تکه
فرش‌های چهل تکه را می‌توان از دو جنبه اصلی طبقه‌بندی کرد:
1. شیوه بافت:
- فرش چهل تکه ماشینی: این نوع فرش‌ها به صورت صنعتی و با استفاده از دستگاه‌های بافت تولید می‌شوند. طرح کلی فرش از قبل طراحی شده و تکه‌های مختلف با ماشین بافته می‌شوند.
- فرش چهل تکه دستباف: این فرش‌ها به صورت کاملا دستی و با استفاده از ابزارهای سنتی بافته می‌شوند. هر تکه از فرش به صورت جداگانه بافته شده و سپس به هم دوخته می‌شود.
2. نوع آستر:
- فرش چهل تکه با آستر چرم: در این نوع فرش‌ها از چرم طبیعی یا مصنوعی به عنوان آستر استفاده می‌شود. چرم به دلیل مقاومت و زیبایی به عنوان یکی از بهترین گزینه‌ها برای آستر فرش‌های چهل تکه شناخته می‌شود.
- فرش چهل تکه با آستر جاجیم: در این نوع فرش‌ها از جاجیم به عنوان آستر استفاده می‌شود. جاجیم یک نوع پارچه دستبافت است که از پشم یا نخ پنبه بافته می‌شود.
- فرش چهل تکه بدون آستر: برخی از فرش‌های چهل تکه بدون آستر تولید می‌شوند. این فرش‌ها معمولا سبک‌تر و نازک‌تر از فرش‌های با آستر هستند.
نکته: ترکیب این دو دسته‌بندی می‌تواند تنوع بیشتری از فرش‌های چهل تکه را ایجاد کند. به عنوان مثال، می‌توان فرش چهل تکه ماشینی با آستر چرم یا فرش چهل تکه دستباف بدون آستر داشت.
تفاوت فرش چهل تکه ماشینی و دستباف
فرش‌های چهل‌تکه دستباف و ماشینی، با وجود شباهت ظاهری، تفاوت‌های قابل‌توجهی دارند. فرش‌های دستباف اغلب زمینه‌ای تیره (مانند فرش قرمز یا سرمه‌ای) و طرح‌های سنتی ایرانی (بته‌جقه، ترنج، لچک) دارند. رنگ‌های این فرش‌ها معمولاً از رنگدانه‌های طبیعی گرفته شده و با گذشت زمان و شستشو، ممکن است نیاز به ترمیم داشته باشند. در مقابل، فرش‌های ماشینی با استفاده از دستگاه بافته می‌شوند و امکان استفاده از رنگ‌های متنوع‌تر و طرح‌های مدرن‌تر (حتی فانتزی) را فراهم می‌کنند. تفاوت در روش بافت و مواد اولیه به کار رفته، باعث ایجاد تفاوت در کیفیت، ماندگاری و ظرافت این دو نوع فرش می‌شود.
با پیشرفت تکنولوژی، تفاوت‌های بین فرش دستباف و ماشینی کمتر شده است. برخی از فرش‌های ماشینی با کیفیت بسیار بالا تولید می‌شوند که از نظر ظاهری به فرش دستباف شباهت زیادی دارند.این فرش‌ها با شانه و تراکم 1200 شانه تراکم 3600 معادل فرش 85 رج دستباف و 1500 شانه تراکم 4500 معادل فرش 105 رج بافت در کارخانه فرش کاشان می‌شوند و به فرش ماشینی طرح دستباف نیز معروف هستند.
خلاصه تفاوت‌ها در قالب جدول
| ویژگی | فرش دستباف | فرش ماشینی |
|---|---|---|
| بافت | دستی | ماشینی |
| طرح | سنتی و اصیل | متنوع (سنتی، مدرن، فانتزی) |
| رنگ | لاکی، سرمه‌ای، رنگ‌های طبیعی | متنوع و براق |
| جنس نخ | پشم طبیعی | اکریلیک، پلی استر |
| پرز | بلند و پر پشت | کوتاه‌تر |
| قیمت | بالاتر | مناسب‌تر |
معایب فرش چهل تکه
فرش‌های چهل تکه با وجود زیبایی و تنوع بالایی که دارند، ممکن است برخی معایب نیز داشته باشند. یکی از مهم‌ترین معایب این فرش‌ها، زمان‌بر بودن تولید آن‌هاست. به خصوص در مورد فرش‌های چهل تکه دستباف، جمع‌آوری تکه‌های فرش‌های قدیمی و دوخت آن‌ها به یکدیگر، فرایندی طولانی و زمان‌بر است. همچنین، تولید ضایعات در این روش از تولید فرش نیز قابل توجه است. علاوه بر این، هماهنگی رنگ‌ها و طرح‌های مختلف تکه‌ها در فرش‌های چهل تکه، نیازمند دقت و مهارت بالایی است و ممکن است در برخی موارد به نتیجه دلخواه نرسد. در نهایت، قیمت بالای برخی از انواع فرش‌های چهل تکه، به خصوص فرش‌های دستباف با آستر چرم، می‌تواند از جمله معایب این نوع فرش‌ها به شمار رود.
اما در فرش‌های چهل تکه ماشینی به دلیل بافت با دستگاه و استفاده از نقشه‌های فرش، معمولا سریع‌تر و با قیمت مناسب‌تری تولید می‌شوند.
مزایای فرش چهل تکه
فرش‌های چهل تکه مزایای بسیاری دارند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- زیبایی و منحصر به فرد بودن: هر فرش چهل تکه یک اثر هنری منحصر به فرد است و زیبایی و جلوه خاصی به محیط می‌بخشد.
- مقاومت و دوام: فرش‌های چهل تکه به دلیل استفاده از مواد طبیعی و باکیفیت، بسیار مقاوم و بادوام هستند.
- قابلیت شستشو: اکثر فرش‌های چهل تکه قابل شستشو هستند و به راحتی تمیز می‌شوند.
- قیمت مناسب: نسبت به سایر انواع فرش، قیمت فرش‌های چهل تکه مناسب‌تر است.
- قابلیت شخصی‌سازی: می‌توان طرح و رنگ فرش چهل تکه را متناسب با سلیقه و دکوراسیون منزل شخصی‌سازی کرد.
مراحل آماده‌سازی و دوخت فرش چهل تکه دستباف
1-با توجه به اینکه فرش چهل تکه از فرش‌های قدیمی دستباف بافته می‌شود، در وهله اول باید فرش‌های کهنه و قدیمی دستباف را جمع‌آوری کرد. این فرش‌ها می‌توانند از انواع مختلف و با طرح‌های متنوع باشند. پس از جمع‌آوری فرش‌های قدیمی، مرحله‌ی بعدی تمیز کردن و شستشوی آن‌ها است. این کار به منظور از بین بردن آلودگی‌ها و گرد و غبار روی فرش‌ها انجام می‌شود.
2-پس از تمیز کردن فرش‌ها، نوبت به برش و آماده‌سازی قطعات می‌رسد. در این مرحله، فرش‌های قدیمی به تکه‌های کوچک‌تر و با اندازه‌های مشخص برش داده می‌شوند. این تکه‌ها باید به گونه‌ای برش داده شوند که با طرح کلی فرش چهل تکه هماهنگی داشته باشند.
3- پس از برش قطعات، مرحله‌ی بعدی چیدمان و طراحی فرش است. این مرحله حساس‌ترین مرحله دوخت فرش و طرح و نقش فرش آماده شده در این مرحله و توسط ذوق فرش بافی فرد یا به صورت ذهنی یا به صورت الگو از پیش تعیین شده انجام می‌شود. . در این مرحله، قطعات برش داده شده بر اساس طرح و رنگ‌آمیزی مورد نظر در کنار هم چیده می‌شوند تا طرح کلی فرش مشخص شود.
4-پس از طراحی فرش، نوبت به دوخت قطعات به یکدیگر می‌رسد. برای دوخت فرش چهل تکه از انواع مختلف دوخت مانند دوخت دستی، دوخت ماشینی و یا ترکیبی از این دو روش استفاده می‌شود. پس از اتمام دوخت، مرحله‌ی آخر تکمیل فرش است. در این مرحله، لبه‌های فرش دوخته شده، قیطانی شده و برای استحکام بیشتر با موادی مانند چرم آستر دوزی می‌شوند.
مراحل دوخت فرش چهل تکه ماشینی
روش اول: دوخت قطعات جداگانه
- طراحی و نقشه کشی: ابتدا طرح کلی فرش چهل تکه بر روی کاغذ یا نرم افزارهای طراحی ترسیم می‌شود. این طرح شامل ترکیب رنگ‌ها، اندازه‌ها و الگوهای مختلف قطعات است.
- بافت قطعات: با توجه به طرح اولیه، قطعات فرش با استفاده از دستگاه‌های بافت فرش ماشینی تولید می‌شوند. هر قطعه می‌تواند طرح و رنگ متفاوتی داشته باشد.
- برش، دوخت و دور دوزی: قطعات بافته شده با دقت برش داده می‌شوند تا لبه‌های آن‌ها صاف و یکدست شود. سپس، لبه‌های هر قطعه دور دوزی می‌شود تا از نخ‌کش شدن و آسیب دیدن آن‌ها جلوگیری شود. پس از آن، قطعات برش خورده و دور دوزی شده به ترتیب مشخص شده در طرح اولیه به یکدیگر دوخته می‌شوند.
- اتصال قطعات و استر دوزی: پس از تکمیل دوخت قطعات، پشت فرش با یک لایه استر پوشیده می‌شود تا استحکام و دوام فرش افزایش یابد. لبه‌های فرش نیز با قیطانی یا نوارهای تزئینی دوخته می‌شود تا ظاهری زیبا و کامل به فرش بدهد.
روش دوم: بافت یکپارچه
در این روش، تمام طرح فرش چهل تکه به صورت یکپارچه و بدون برش دادن قطعات جداگانه، بر روی دستگاه بافت ایجاد می‌شود. این روش باعث می‌شود که درز و خط دوخت در فرش دیده نشود و ظاهر آن یکدست‌تر باشد. مزایای روش بافت یکپارچه:
- ظاهر یکدست و بدون درز
- سرعت تولید بالاتر
- کاهش ضایعات
فرش چهل تکه در دکوراسیون
فرش گرد در انواع مختلفی تولید می‌شود و به دلیل تنوع طرح و رنگ، علاوه بر کارکرد اصلی خود، به عنوان یک عنصر دکوراتیو نیز بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد. استفاده از فرش گرد برای جلو مبلی، جلو آیینه و کنسول می‌تواند زیبایی و جذابیت خاصی به دکوراسیون منزل ببخشد.
قیمت فرش چهل تکه
فرش چهل تکه دستباف به دلیل فرآیندی که در ساخت آن طی می‌شود، قیمتی بسیار بالاتر از نوع ماشینی خود دارد. در فرش دستباف، هر یک از قطعات کوچک با دقت و ظرافت توسط هنرمندان بافته می‌شود و سپس با استفاده از الیاف طبیعی و با صرف زمان بسیار به یکدیگر دوخته می‌شوند. هر گره در این فرش به صورت دستی بافته شده و این امر باعث افزایش ارزش هنری و اقتصادی فرش می‌شود. در مقابل، فرش چهل تکه ماشینی به صورت کاملاً ماشینی تولید می‌شود و تمام مراحل بافت و اتصال قطعات توسط دستگاه انجام می‌گیرد. به همین دلیل، قیمت تمام شده این نوع فرش بسیار کمتر از فرش دستباف است. بنابراین، تفاوت قیمت قابل توجه بین این دو نوع فرش به دلیل تفاوت در مواد اولیه، روش تولید و ارزش هنری آن‌هاست.
